Bước ngoặt pháp lý trong chính sách dân số quốc gia

Báo cáo tổng kết công tác dân số năm 2025 cho thấy nhân khẩu học đang dịch chuyển với tốc độ đáng chú ý. Một trong những xu hướng nổi bật nhất là mức sinh giảm liên tục và chạm ngưỡng thấp lịch sử. Tổng tỷ suất sinh từ 2,01 con/phụ nữ (2022) giảm xuống 1,96 (2023) và chỉ còn 1,91 con/phụ nữ năm 2024, đây là mức thấp nhất từng ghi nhận ở Việt Nam.

Điều đáng lo ngại hơn là mức sinh thay thế 2,1 chỉ còn duy trì ở 17% tỉnh, thành phố, tức phần lớn địa phương đang ở mức sinh thấp. Mức sinh thấp kéo dài có thể dẫn tới thu hẹp quy mô dân số trong tương lai, tạo áp lực lớn lên lực lượng lao động và hệ thống an sinh xã hội.

Song song với đó, tỷ số giới tính khi sinh vẫn cao bất thường: 111,4 bé trai/100 bé gái năm 2024, báo hiệu nguy cơ dư thừa nam giới trong tương lai, kéo theo nhiều hệ lụy xã hội như khó khăn trong hôn nhân, bất ổn trong cấu trúc gia đình và tiềm ẩn các vấn đề xã hội khác nếu không có giải pháp kịp thời.

Một xu hướng khác đang tăng tốc mạnh là già hóa dân số. Việt Nam chính thức bước vào giai đoạn già hóa từ năm 2011 và dự kiến trở thành nước có dân số già sau năm 2036. Tuổi thọ bình quân đạt 74,7 tuổi vào năm 2024, nhưng số năm sống khỏe mạnh chỉ đạt khoảng 65 năm, tạo ra khoảng cách lớn giữa “sống lâu” và “sống khỏe”, kéo theo nhu cầu chăm sóc sức khỏe dài hạn ngày càng tăng.

Không chỉ quy mô và cơ cấu dân số thay đổi, chất lượng dân số cũng bộc lộ sự phân hóa rõ rệt giữa các vùng. Nhiều khu vực miền núi và vùng đồng bào dân tộc thiểu số vẫn còn tình trạng tảo hôn, hôn nhân cận huyết, tỷ lệ trẻ suy dinh dưỡng hoặc hạn chế trong tiếp cận dịch vụ y tế-giáo dục. Đây là những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến tầm vóc, thể lực và chất lượng nguồn nhân lực trong tương lai.

Luật Dân số đã được Quốc hội thông qua với tỷ lệ tán thành rất cao, đáp ứng yêu cầu thực tiễn, phù hợp với chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước, đồng thời nhận được sự thống nhất cao của cơ quan lập pháp.

Việc thông qua Luật Dân số đánh dấu bước chuyển quan trọng khi công tác dân số được nâng từ Pháp lệnh Dân số năm 2003 lên một đạo luật có hiệu lực pháp lý cao hơn, đáp ứng bối cảnh phát triển mới của đất nước.

Luật tập trung điều chỉnh những nội dung cốt lõi của công tác dân số hiện nay, gồm duy trì mức sinh thay thế; giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh; thích ứng với già hóa dân số và dân số già; nâng cao chất lượng dân số; đẩy mạnh truyền thông, vận động, giáo dục về dân số và quy định các điều kiện bảo đảm thực hiện trong thực tiễn.

Luật Dân số cũng dành dung lượng lớn cho nhóm chính sách thích ứng với già hóa dân số. Bên cạnh yêu cầu mỗi cá nhân chuẩn bị cho giai đoạn tuổi già về sức khỏe, tài chính và tâm lý, Luật khuyến khích tham gia bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế và duy trì học tập, rèn luyện để bảo đảm chức năng thể chất, tinh thần và xã hội. Luật đồng thời định hướng phát triển đa dạng các loại hình chăm sóc người cao tuổi tại nhà, tại cộng đồng và nhấn mạnh việc xây dựng nguồn nhân lực chăm sóc người cao tuổi theo hai nhóm: chính thức và không chính thức, gắn với hỗ trợ đào tạo kỹ năng phù hợp.

Theo Cục trưởng Cục Dân số Lê Thanh Dũng, các chính sách lớn trong Luật Dân số sẽ được triển khai đồng bộ. Việc nâng cao chất lượng dân số là nhiệm vụ đòi hỏi sự phối hợp của nhiều ngành, không chỉ riêng ngành y tế. Công việc này bắt đầu ngay từ trước hôn nhân, thông qua khám sức khỏe tiền hôn nhân; tiếp tục trong thai kỳ bằng việc thực hiện sàng lọc trước sinh và sàng lọc sơ sinh để phát hiện sớm các bệnh, dị tật bẩm sinh. Khi trẻ chào đời, việc tầm soát và can thiệp sớm cần được duy trì nhằm đảm bảo trẻ được điều trị kịp thời, tạo nền tảng phát triển tốt hơn.

Cục trưởng Lê Thanh Dũng cũng cho biết thêm, trẻ cần được bảo đảm dinh dưỡng trong những ngày đầu đời, năm đầu tiên và các giai đoạn phát triển tiếp theo. Khi trưởng thành, một thế hệ lao động có chất lượng sẽ góp phần quan trọng vào sự phát triển của đất nước. Đến giai đoạn cao tuổi, các chính sách thích ứng với già hóa cần được triển khai từ sớm để người cao tuổi có thể sống khỏe và sống có chất lượng...