AI - công cụ hỗ trợ tác nghiệp hay 'nhà báo' mới?

Khi AI tràn vào các tòa soạn

Trong hai năm qua, sự xuất hiện của công nghệ tạo sinh đã làm thay đổi đáng kể cách báo chí thu thập và xử lý thông tin.

Tại nhiều tòa soạn ở Mỹ và châu Âu, AI được sử dụng để rà quét số liệu, tổng hợp văn bản, gợi ý tiêu đề hay sắp xếp hàng trăm giờ ghi hình họp nội bộ của cơ quan công quyền. Những khâu vốn tiêu tốn nhiều thời gian nay có thể hoàn tất chỉ trong vài phút, làm thay đổi nhịp độ và cấu trúc của tòa soạn.

Trường hợp phóng viên Ryan Sabalow của CalMatters (tờ báo chính trị-xã hội hàng đầu tại California) cho thấy công nghệ tạo sinh đã tạo nên bước ngoặt rõ rệt đến mức nào.

Khi theo dõi hoạt động của các nghị sĩ California, anh nhận thấy hiện tượng nhiều người phát biểu mạnh về một dự luật nhưng cuối cùng không bỏ phiếu. Để tìm câu trả lời, Sabalow không phải đối chiếu hàng nghìn trang hồ sơ như trước, mà chỉ cần hỏi hệ thống Digital Democracy - một công cụ AI theo dõi mọi lời phát biểu, khoản đóng góp và lá phiếu của nhà lập pháp.

Những dữ liệu đó giúp nhóm của Sabalow thực hiện một phóng sự điều tra đoạt giải Emmy - giải thưởng danh giá về tin tức và phim tài liệu của Viện Hàn lâm Khoa học và Nghệ thuật Truyền hình Quốc gia Mỹ.

Không chỉ tại các tổ chức báo chí độc lập, nhiều cơ quan truyền thông lớn cũng tận dụng AI cho các công đoạn hỗ trợ. Fortune và Business Insider thử nghiệm để AI viết bản nháp; hãng tin AP dùng công nghệ để sắp xếp hàng chục nghìn trang tài liệu liên quan các vụ ám sát lịch sử.

Tạp chí Time hay Axel Springer xây dựng chatbot, trợ lý nội dung và công cụ tương tác dành cho độc giả. Còn tại tờ Axios, hệ thống tự động chọn lọc tin tức từ hàng trăm nguồn, sau đó phóng viên kiểm tra trước khi xuất bản.

Bối cảnh đó khiến các tòa soạn phải đối mặt với thách thức kép: tận dụng công nghệ mới để duy trì năng lực cạnh tranh, đồng thời bảo vệ chuẩn mực nghề báo vốn được xây dựng bằng uy tín và tính chính xác.

Không ít sai sót đã xảy ra. Hãng tin Bloomberg từng phải sửa hàng chục bản tóm tắt tự động vì nhầm lẫn số liệu và trích dẫn. Một số bài viết của Business Insider hay Wired bị chỉ trích vì dựa quá nhiều vào bản nháp AI nhưng thiếu kiểm chứng.

Sự xuất hiện đồng thời của cơ hội và rủi ro khiến tòa soạn trở thành nơi phản chiếu những băn khoăn của ngành báo chí hiện đại: AI mở ra khả năng chưa từng có, nhưng cũng khiến nghề báo đối diện với những câu hỏi nền tảng về đạo đức, trách nhiệm và vai trò của con người trong quá trình tạo lập thông tin.

Vì sao AI gây ra những tranh luận trong nghề báo?

AI đã phát triển và lan rộng đúng thời điểm báo chí toàn cầu chịu sức ép chưa từng có về kinh tế, thị phần và nguồn lực. Đây là một trong những nguyên nhân khiến công nghệ nhanh chóng thâm nhập vào mọi khâu của tòa soạn.

Trước hết, nhu cầu xử lý dữ liệu là yếu tố thúc đẩy mạnh mẽ nhất. Báo chí hiện đại phải đối diện với lượng thông tin khổng lồ mỗi ngày: dữ liệu ngân sách chính phủ, phiên điều trần nhiều giờ, hồ sơ pháp lý hàng nghìn trang, dữ liệu mạng xã hội theo thời gian thực.

Việc con người tự đối chiếu toàn bộ thông tin đó là bất khả thi. AI giúp rà quét, tóm tắt và gợi ý điểm bất thường với tốc độ vượt xa khả năng thủ công, từ đó tạo ra lợi thế cạnh tranh cho các tòa soạn vẫn đang nỗ lực duy trì báo chí điều tra.

Mặt khác, sức ép tài chính khiến các tổ chức truyền thông buộc phải tối ưu hóa nguồn lực. Khi doanh thu quảng cáo sụt giảm trong nhiều năm, báo chí phải tìm cách vận hành hiệu quả hơn. AI xuất hiện như một lựa chọn hợp lý: giảm các khâu lặp lại, tăng năng suất, giải phóng thời gian cho phóng viên tập trung vào phỏng vấn, xác minh và phân tích. Tuy nhiên, lợi ích kinh tế cũng làm dấy lên lo ngại rằng lãnh đạo tòa soạn có thể nghiên về xu hướng sử dụng AI như phương tiện cắt giảm nhân sự.

Dù vậy, AI cũng gây ra những rủi ro về mặt nghề nghiệp mà báo chí buộc phải đối diện. Sai sót trong trích dẫn, nhầm lẫn số liệu, hay thậm chí tạo ra thông tin không tồn tại khiến uy tín tòa soạn bị đe dọa. Đây là điều AI chưa giải quyết được: nó không hiểu các chuẩn tắc xã hội và không có khả năng phân biệt đâu là nguồn tin đáng tin cậy. Trách nhiệm này vẫn thuộc về con người.

Thêm vào đó, còn tồn tại tranh chấp pháp lý liên quan đến việc sử dụng nội dung báo chí để huấn luyện mô hình ngôn ngữ. Nhiều tòa soạn yêu cầu các tập đoàn công nghệ trả phí khi sử dụng dữ liệu báo chí, trong khi một số hãng đã nộp đơn kiện vì cho rằng ai đó đang sử dụng tài sản trí tuệ của họ mà không được phép. Những vụ kiện này không chỉ là vấn đề pháp lý, mà còn phản ánh nỗi lo sâu xa hơn: nếu AI có thể tái tạo nội dung báo chí mà không cần con người, liệu mô hình kinh tế và vai trò xã hội của báo chí có bị xói mòn?

Một nguyên nhân mang tính bản chất khác là sự khác biệt giữa “kỹ thuật” và “nghề báo”. Báo chí không chỉ là việc tổng hợp hay phát lại thông tin, mà còn là lựa chọn góc tiếp cận, xác minh nguồn, cân nhắc tác động xã hội, và bảo vệ quyền lợi công chúng. Đây đều là những quá trình đòi hỏi kinh nghiệm, phán đoán và đạo đức nghề nghiệp. Khi NPR đề xuất thử nghiệm AI để chuyển đổi bản tin radio sang định dạng số, một số nhà sản xuất đã phản đối vì cho rằng quy trình đó chứa đựng những quyết định mang tính nghề báo mà không thể máy móc hóa được.

Những khác biệt này giải thích vì sao AI vừa được coi là công cụ mạnh mẽ, vừa là yếu tố dễ gây xung đột trong nội bộ tòa soạn. Công nghệ đặt ra cơ hội nhưng đồng thời thử thách các giá trị cốt lõi của báo chí – đó là tính chính xác, trung thực và sự hiện diện không thể thay thế của con người trong quyết định biên tập.

Sự lựa chọn vẫn thuộc về con người

Những biến chuyển ban đầu cho thấy viễn cảnh AI thay thế hoàn toàn nhà báo vẫn còn xa. Công nghệ tạo sinh dù mạnh mẽ nhưng không thể tự mình đảm nhận ba yếu tố: đạo đức nghề nghiệp, phán đoán tình huống và khả năng đánh giá tác động xã hội. Tuy nhiên, nó sẽ tiếp tục định hình cấu trúc tòa soạn và mở ra mô hình báo chí mới, nơi AI đóng vai trò hỗ trợ không thể thiếu.

Triển vọng lạc quan nhất nằm ở việc AI giúp tăng năng suất và mở rộng phạm vi thông tin mà một tòa soạn có thể khai thác. Khi những khâu rà soát dữ liệu được tự động hóa, nhà báo có thể dành nhiều thời gian cho điều tra và phân tích. Điều này giúp báo chí quay lại thế mạnh truyền thống của mình: phục vụ lợi ích công chúng thông qua các bài viết có chiều sâu.

Song song với cơ hội là những cạm bẫy mà ngành báo phải lường trước. Nếu các tòa soạn sử dụng AI để rút ngắn quy trình mà bỏ qua kiểm chứng, chất lượng tin tức sẽ suy giảm. Việc Bloomberg phải sửa hàng loạt bản tóm tắt tự động là một minh chứng rõ ràng rằng AI không thể thay thế lớp “bộ lọc” trách nhiệm mà con người đảm nhiệm. Cũng tồn tại nguy cơ đồng nhất hóa nội dung, khi nhiều cơ quan báo chí cùng sử dụng một tập công cụ khảo sát, khiến tin tức mất đi sự đa dạng và bản sắc.

Trong dài hạn, sự cạnh tranh giữa AI và báo chí không phải là cuộc đấu loại trừ, mà là cuộc thử thách về khả năng thích ứng. Những tổ chức biết sử dụng AI có kiểm soát, giữ nguyên tắc “AI chỉ làm phần việc kỹ thuật, còn nhà báo làm phần quyết định”, sẽ có lợi thế trong môi trường thông tin ngày càng cạnh tranh.

Chính sự kết hợp này – thay vì đối kháng – có thể mở ra mô hình báo chí tăng cường, nơi công nghệ làm mạnh thêm năng lực của con người mà không làm lu mờ vai trò của họ.

Báo chí cũng cần đặt ra các chuẩn mực đạo đức mới cho thời kỳ công nghệ tạo sinh. Minh bạch về mức độ sử dụng AI, quy định rõ ràng về kiểm chứng, và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ là những yêu cầu mang tính nền tảng. Đồng thời, nhà báo cần được đào tạo để hiểu rõ công cụ, không bị lệ thuộc vào thuật toán mà biết khai thác đúng mức, đúng chỗ.

Cuối cùng, tương lai của báo chí sẽ phụ thuộc vào việc khôi phục và củng cố niềm tin công chúng. AI có thể giúp báo chí nhanh hơn, nhưng chỉ con người mới giúp báo chí đáng tin hơn. Sự tin cậy ấy được xây dựng bằng kinh nghiệm, bằng đạo đức và bằng trách nhiệm trước xã hội – những điều mà không một mô hình ngôn ngữ nào có thể thay thế.

AI đang bước vào các tòa soạn với tốc độ chưa từng có và chắc chắn sẽ tiếp tục hiện diện lâu dài. Nhưng điều quyết định tương lai không phải là công nghệ có thể làm gì, mà là con người lựa chọn dùng nó như thế nào. Nghề báo từng vượt qua nhiều cuộc cách mạng công nghệ – từ truyền hình, Internet đến mạng xã hội – và mỗi lần như vậy, giá trị cốt lõi của nghề vẫn tồn tại vì được bảo vệ bởi những người làm báo có trách nhiệm.

Ngày nay, AI đặt ra thử thách mới nhưng cũng mở ra cơ hội tái định hình nghề nghiệp. Nếu được sử dụng như một công cụ hỗ trợ, giúp nhà báo tiếp cận thông tin rộng hơn và phân tích sâu hơn, AI có thể trở thành nền tảng của một giai đoạn đổi mới mạnh mẽ. Nhưng nếu bị xem như lối tắt hoặc được trao quyền quyết định biên tập, công nghệ có thể làm suy yếu những nguyên tắc đã làm nên giá trị của báo chí.

Cuộc cạnh tranh giữa AI và nhà báo vì thế không chỉ là câu chuyện nghề nghiệp, mà còn là phép thử đối với khả năng duy trì tính độc lập, sự chính xác và uy tín của thông tin trong thời đại số. Khi báo chí biết cách kết hợp sáng suốt giữa con người và máy móc, tương lai của nghề báo vẫn rộng mở - và đó là tương lai do chính con người định hình.