Dấu ấn cố Tổng cục trưởng Trương Thiên

Thực tập sinh Trương Thiên cùng các bạn Liên Xô trên công trường

Tháng 4-1988, TS Trương Thiên được bổ nhiệm làm Tổng cục trưởng Tổng cục Dầu khí. Ông là người tổ chức xây dựng bản chiến lược đầu tiên của ngành, làm cơ sở để Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 15-NQ/TW ngày 7-7-1988, mở đường cho hợp tác đa phương với dầu khí thế giới. Ông cũng có đóng góp quan trọng trong đàm phán sửa đổi Hiệp định hợp tác dầu khí với Liên Xô năm 1981, sau này là Hiệp định Việt Nam - Liên bang Nga năm 1991. Suốt 43 năm gắn bó với ngành, ông đã có nhiều thành quả mang dấu ấn của tình hữu nghị Việt - Xô. Nhân kỷ niệm 50 năm Petrovietnam, với tư cách một đàn em trong ngành có dịp được gần gũi, tôi xin ghi lại vài kỷ niệm về vị thủ trưởng, người anh đáng kính.

Xây dựng chiến lược phát triển ngành dầu khí

Ngày 11-4-1988, anh Trương Thiên được bổ nhiệm làm Tổng cục trưởng Tổng cục Dầu khí. Anh cùng các anh Nguyễn Hiệp, Đào Duy Chữ, Nguyễn Quang Hạp và một số đồng nghiệp bắt tay soạn thảo Chiến lược phát triển ngành tới năm 2000 và 2010. Sau 2 tháng chuẩn bị, bản Chiến lược được báo cáo Thường vụ Chính phủ và ngày 5-7-1988 báo cáo Bộ Chính trị họp tại TP Hồ Chí Minh. Ngày 7-7-1988, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết 15/NQ-TW “Phương hướng phát triển ngành dầu khí đến năm 2000”.

Trên cơ sở đó, Tổng cục hoàn thiện Chiến lược của ngành, đặt mục tiêu phát triển đồng bộ từ thượng nguồn đến hạ nguồn, hợp tác quốc tế nhưng hướng tới tự lực. Đây không chỉ là kết tinh hoài bão và trăn trở của anh mà là sự nghiệp chung của các bậc đàn anh đi trước cũng như các đồng nghiệp cùng thế hệ. Từ năm 1963, khi vào học Trường Đại học Công nghiệp Dầu khí và Hóa dầu mang tên Gupkin ở Moskva, anh đã mơ ước đất nước mình có ngành công nghiệp dầu khí.

Đầu năm 1973, anh được phân công về Cục Công trình, rồi được bổ nhiệm làm quyền Trưởng phòng Dầu khí trực thuộc Tổng cục Địa chất. Tháng 12-1974, anh tham gia đoàn đàm phán do đồng chí Tổng cục trưởng Tổng cục Địa chất sang Liên Xô làm việc với Bộ Địa chất của bạn để đẩy mạnh khoan tìm kiếm, thăm dò dầu khí ở miền Bắc. Liên Xô đồng ý viện trợ tài chính và 3 bộ thiết bị khoan sâu cho Việt Nam. Khi đoàn về nước, anh được ở lại lập đơn hàng cho 3 bộ thiết bị khoan sâu đầu tiên.

Rồi 25 năm sau, chàng sinh viên Trường Dầu Moskva đã trực tiếp xây dựng bản chiến lược, biến ước mơ của mình thành hiện thực trên đất nước Việt Nam thống nhất. Thật là niềm hạnh phúc lớn lao!

Hiệp định dầu khí Việt - Xô năm 1991

Hiệp định giữa Chính phủ Việt Nam và Chính phủ Liên Xô về hợp tác thăm dò địa chất và khai thác dầu khí ở thềm lục địa phía Nam Việt Nam ký ngày 3-7-1980 và Hiệp định về việc thành lập Xí nghiệp Liên doanh Việt - Xô ký ngày 19-6-1981 mở đầu kỷ nguyên hợp tác dầu khí giữa hai nước. Lịch sử sau này đã chứng minh đó là quyết định đúng, phù hợp với tình thế và có tầm nhìn chiến lược.

Từ năm 1987, những cải cách của Liên Xô và chính sách đổi mới của Việt Nam đã tạo cơ sở pháp lý mới cho hợp tác dầu khí, thể hiện qua Hiệp định khung hợp tác Việt - Xô (1987) và Hiệp định về cơ chế mới trong quan hệ kinh tế - thương mại (31-1-1991). Đây chính là tiền đề để hai bên sửa đổi các hiệp định dầu khí ký năm 1980-1981.

Việc bàn bạc sửa đổi những nội dung trong các hiệp định dầu khí cũ cho phù hợp với hoàn cảnh mới đã được tiến hành từ tháng 7-1988 đến tháng 7-1991. Đoàn chuyên gia hai bên qua 8 vòng đàm phán đã hoàn thành nhiệm vụ và được lãnh đạo hai bên chấp nhận, ký kết ngày 16-7-1991 thành Hiệp định Dầu khí Việt - Xô năm 1991.

Suốt 4 năm chuẩn bị tiến tới ký hiệp định mới là một quá trình lao động vất vả của lãnh đạo và đội ngũ chuyên gia hai bên. Bên nào cũng ý thức được trách nhiệm và hết mình bảo vệ quyền lợi của đất nước. Là Tổng cục trưởng Tổng cục Dầu khí, anh Trương Thiên được giao chủ trì cùng các bộ ngành chuẩn bị kỹ nội dung đàm phán đạt kết quả. Đầu tiên là phải thuyết phục nội bộ thông suốt với chủ trương, vì không phải tất cả mọi người đều hiểu hết nội dung các hiệp định cũ và những vấn đề phức tạp, nhạy cảm còn tồn tại. Về phía bạn, khi ta nêu vấn đề sửa đổi hiệp định, như một cú sốc lớn và phản đối kịch liệt. Qua sự kiên trì thuyết phục có tình có lý, bằng những tính toán, dẫn chứng cụ thể đối chiếu với luật lệ mới của cả hai bên và trên hết là sự thấu hiểu, tình hữu nghị truyền thống Việt - Xô, hai bên dần đi đến thống nhất.

Anh nhớ mãi một kỷ niệm, trong đợt đàm phán cuối cùng ở Hà Nội, các mục tiêu đàm phán đã đạt được theo chỉ đạo của Chính phủ, nhưng cấp trên vẫn chưa chấp nhận mức thuế lợi tức 38%. Trời đang mưa bão mà Bộ trưởng Trần Lum đến bàn với anh, chỉ còn cách anh phải đến gặp trực tiếp đồng chí Nikitin, Thứ trưởng thứ nhất Bộ Dầu, Trưởng đoàn đàm phán của bạn hiện đang ở nhà khách Quảng Bá để trao đổi.

Sau nhiều lý lẽ thuyết phục, đồng chí Nikitin cũng đồng ý và cùng anh đi đến Văn phòng Bộ Công nghiệp nặng để gặp hai đoàn chuyên gia đang đàm phán. Hội nghị giải lao để phía bạn trao đổi nội bộ. Cuối cùng văn bản đã được hai bên thống nhất theo yêu cầu của cấp trên, được Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Đỗ Mười biểu dương khen ngợi.

Hiệp định Dầu khí Việt - Xô năm 1991 thể hiện được tinh thần đổi mới của cả hai bên, bảo đảm được quyền lợi của Việt Nam là nước chủ quyền tài nguyên, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh của Xí nghiệp Liên doanh Vietsovpetro và hai bên đối tác cùng có lợi. Kết quả thực tế cho thấy, Việt Nam đã thu hồi được vốn đầu tư vào Liên doanh từ năm 1993 và Liên bang Nga thu hồi vốn đầu tư từ năm 1996.

Tuyên bố chung giữa Chủ tịch nước Trần Đức Lương và Tổng thống V. V. Putin nhân chuyến thăm chính thức Việt Nam đầu tiên của Tổng thống Nga (3-2001) tại Hà Nội nêu rõ: “Những kết quả hợp tác lâu năm giữa hai nước trong lĩnh vực dầu khí là cơ sở vững chắc để phát triển hơn nữa mối quan hệ kinh tế cùng có lợi. Xí nghiệp Vietsovpetro là niềm tự hào về sự hợp tác kinh tế giữa hai nước”.

Trong niềm tự hào đó, có sự đóng góp xứng đáng của cố Tổng cục trưởng Trương Thiên, mang đậm dấu ấn của tình hữu nghị Việt - Xô.

Dấu ấn hữu nghị Việt - Xô trong hành trình của Tổng cục trưởng Trương Thiên thực ra bắt đầu cách đây hơn 70 năm, kể từ khi anh tập kết ra miền Bắc.

Tập kết ra miền Bắc và làm việc với chuyên gia Liên Xô

Lớn lên ở đất võ Bình Định, anh Trương Thiên sớm tham gia cách mạng, từ Đội Thiếu niên Tiền phong, dạy bình dân học vụ đến phong trào học tập giữa muôn vàn gian khó. Không vào được quân ngũ vì sức khỏe yếu, anh vẫn kiên trì theo con đường học tập, góp sức cho công tác Đoàn và vượt qua chặng đường học hành hiếm hoi ở miền Trung những năm kháng chiến.

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ và Hiệp định Genevơ 1954, anh nằm trong danh sách tập kết ra Bắc. Từ bãi biển Quy Nhơn, con tàu do chính Liên Xô thuê đã chở anh cùng hàng nghìn cán bộ, học sinh vượt sóng để đặt chân tới miền Bắc. 1 năm sau, anh được chọn học chuyên viên địa chất tại Hà Nội, mở đầu hành trình gắn bó cả đời với ngành dầu khí.

Lớp chuyên viên địa chất đầu tiên năm 1955 có 104 người, ai cũng háo hức. Các chàng trai tràn trề nhiệt huyết và lãng mạn cùng với ước mơ sẽ được dấn thân vào rừng núi hoang vu, đi tìm khoáng sản, tài nguyên làm giàu đất nước. Bài thơ đầu tiên của anh lúc ấy còn giữ được:

“Đêm hôm nay trong lòng vui rạo rực

Hiện trong đầu muôn, vạn, triệu ước mơ

Không kể núi cao, biển cả với sương mờ

Bằng tất cả, đạp muôn ngàn trở lực

Hái hoa tươi từ mấy tầng dưới đất

Sáng long lanh, muôn sắc với hương thơm…”

Các giáo viên vừa tổ chức lớp vừa trực tiếp giảng dạy: kỹ sư Hồ Đắc Liên (Địa chất đại cương), ông Nhã (Địa chất thăm dò), Giáo sư Vũ Văn Chuyên (Thạch học, Khoáng vật học), kỹ sư Lê Trọng Đồng (tiếng Nga). Chương trình chỉ kéo dài 6 tháng để sớm có lực lượng kỹ thuật ra thực địa.

Tháng 11-1955, khi mới học 5 tháng, anh Trương Thiên được Sở Địa chất cử làm trưởng nhóm tiền trạm 3 người chuẩn bị cho đoàn chuyên gia Liên Xô lên mỏ Apatit Lào Cai. Nhiệm vụ là dựng lán, thuê nhân công, chuẩn bị lương thực, vận chuyển dụng cụ bằng xe thồ từ Hà Nội lên Lào Cai. Sau 4 ngày gian nan vượt qua núi rừng hiểm trở, đường tàu hỏng, cầu gãy, lại luôn rình rập thổ phỉ và thú dữ, đoàn cũng đến nơi an toàn, bàn giao cho đoàn chuyên gia Liên Xô đầu tiên, mở đầu thời kỳ hợp tác với Liên Xô khảo sát vùng mỏ Apatit Lào Cai.

Đoàn chuyên gia Liên Xô đầu tiên đến làm việc tại mỏ Apatit Lào Cai gồm Trưởng đoàn Kamưcov cùng vợ và con nhỏ, Chánh địa chất Kozolov, 2 chuyên gia khoan là Voronov và Simanovski.

Từ đấy, bắt đầu làm việc cùng chuyên gia Liên Xô trên vùng mỏ Apatit Lào Cai.

Từ Tổ trưởng kỹ thuật đến Đội trưởng Đội khoan

Thời gian đầu ở mỏ Apatit Lào Cai, chuyên viên địa chất Trương Thiên được chỉ định làm Tổ trưởng Tổ Kỹ thuật Đoàn địa chất 1, gồm 30 người chia theo chuyên môn: địa chất, trắc địa, thủy văn, hóa nghiệm. Hằng ngày anh cùng chuyên gia Kozolov vào hầm lò cũ lấy mẫu quặng apatit, xuống các hào công nhân vừa đào xong để lấy mẫu vỉa, ai cũng hăng say làm việc.

Khi thiết bị khoan được đưa lên công trường, anh được giao làm Đội trưởng Đội khoan. Cả đội phải tự bốc dỡ, kéo vận chuyển bằng sức người, sửa cầu để đưa dụng cụ vào mỏ. Có lần xe goòng lao dốc khiến mấy người văng xa, may không ai bị thương nặng. Chuyên gia Voronov vừa làm vừa trực tiếp hướng dẫn, anh em Việt Nam bập bõm tiếng Nga, phải thêm cả khoa chân múa tay, dần dần cũng hiểu nhau.

Sự nhiệt tình, hăng hái và chân thành của hai chuyên gia khoan Liên Xô đã truyền cảm hứng cho anh và đồng nghiệp làm cho tình đồng đội thêm gắn bó, công việc tiến triển tốt. Hai tháp khoan dựng ở hai vị trí cách nhau một quả núi, chia nhau làm 3 ca suốt ngày đêm.

Giữa năm 1956, thổ phỉ rình rập, treo thưởng lớn cho cái đầu chuyên gia to (Liên Xô) 40.000 đồng và chuyên gia bé (Việt Nam) 20.000 đồng, giá trị tiền bấy giờ rất lớn nên công tác bảo vệ được siết chặt. Để giữ an toàn, chuyên gia Liên Xô chỉ làm ban ngày, còn Đội trưởng Trương Thiên phụ trách toàn bộ 2 giếng khoan ban đêm. Suốt 2 tháng trời anh phải chạy qua lại giữa 2 giếng từ tối đến sáng, sức khỏe suy sụp, sụt hơn chục ký. Nhưng công việc thực tiễn cùng với sự chỉ dẫn tận tình của chuyên gia khoan Liên Xô giúp anh nhanh chóng nắm vững kỹ năng khoan địa chất và thêm tự tin thực hiện chỉ huy trên công trường.

“Tổ sư khoan” của Việt Nam

Tháng 10-1956, Trương Thiên được cử đi học lớp Trung cấp địa chất, nhưng chỉ sau 1 tháng đã được điều về giảng dạy lớp Sơ cấp Địa chất khóa 3. Cái duyên làm thầy từ hồi “bình dân học vụ” trong kháng chiến chống Pháp lại được phát huy. Anh phụ trách môn khoan, bổ túc toán, đưa học viên đi thực tập ở mỏ Apatit. Nhiều học viên sau này trở thành cán bộ nòng cốt của ngành. Sau đó, anh tiếp tục đào tạo lớp công nhân khoan, hầm lò, rồi về Cục Địa chất phụ trách kỹ thuật khoan.

Năm 1960, anh đi thực tập 3 tháng tại Liên Xô, được kỹ sư khoan Pokalchuk cảm tình truyền đạt cho nhiều kiến thức, kinh nghiệm xử lý các vấn đề hóc búa trong khoan thăm dò và khai thác mỏ. Thời gian ngắn, nhưng anh tiếp thu được nhiều vốn quý nghề nghiệp.

Về nước, anh trực tiếp xử lý sự cố khoan ở Lâm Thao, được chuyên gia Liên Xô nể phục, thường hỏi ý kiến xử lý các vấn đề kỹ thuật phức tạp trong khoan địa chất. Năm 1961, anh được bổ nhiệm Phó trưởng phòng Kỹ thuật sản xuất Tổng cục Địa chất, đi khắp các công trường miền Bắc.

Trong làng khoan lúc ấy, anh được coi là cán bộ đầu ngành. Anh đã lập phòng thí nghiệm dung dịch khoan, đặt nền móng cho công tác nghiên cứu dung dịch khoan sau này. Anh cũng là tác giả nhiều bài báo và soạn giáo trình đào tạo về khoan.

Từ năm 1962, anh học tại Trường Dầu Moskva, tốt nghiệp bằng đỏ và bảo vệ thành công luận án phó tiến sĩ khoan năm 1972.

Năm 1975, Trương Thiên được điều sang Tổng cục Dầu khí mới thành lập, trải qua nhiều vị trí quản lý, nhưng anh vẫn giữ được niềm đam mê nghề khoan. Năm 1979, anh ra Thái Bình làm Phó Giám đốc Công ty Dầu khí 1, phụ trách thi công các giếng khoan ở Đồng bằng sông Hồng. Dù vất vả, anh cùng đồng nghiệp đạt nhiều tiến bộ kỹ thuật: phối hợp Viện Dầu khí chế tạo dung dịch khoan từ bentonit Cổ Định, phối hợp Viện Vật liệu xây dựng sản xuất xi măng nóng bơm trám giếng thành công.

Cuối năm 1980, anh làm quyền Vụ trưởng Vụ Khoan - Khai thác, Tổng cục Dầu khí, chủ trì các chuyên đề nghiên cứu, trong đó có thiết kế giếng khoan sâu 5.000m ở miền võng Hà Nội, kết quả được đánh giá cao. Năm 1981, sau khóa học bổ túc tại Trường Dầu Moskva, anh về nước xử lý sự cố giếng khoan Bu-80 gặp khí phun, dàn khoan chìm trong đất - một công việc phức tạp. Năm 1983, anh được cử đi học quản lý tại Viện Hàn lâm kinh tế quốc dân Liên Xô, viết luận văn về quản lý dầu khí và được đề nghị làm tiếp luận án tiến sĩ kinh tế nhưng từ chối để về nước công tác.

Trưởng thành từ công nhân, được đào tạo thành kỹ sư rồi phó tiến sĩ tại Liên Xô, anh Trương Thiên không chỉ chỉ huy, xử lý sự cố giỏi mà còn biên soạn giáo trình, giảng dạy, xây dựng cơ sở nghiên cứu và sản xuất dung dịch khoan ở trong nước, được đồng nghiệp và chuyên gia nước ngoài đánh giá cao. Có thể nói, anh thực sự là “Tổ sư khoan” của Việt Nam.

Anh là Tổng cục trưởng cuối cùng của Tổng cục Dầu khí (1988-1990), đồng thời là Tổng Giám đốc đầu tiên của Tổng công ty Dầu khí Việt Nam (1990-1992) giai đoạn ngành dầu khí có nhiều đổi mới.

Mỗi khi nhớ đến Tổng cục trưởng Trương Thiên, tôi lại thấy hình ảnh một chàng trai đất võ hiền lành, điềm đạm và quên mình cho sự nghiệp dầu khí. Đối với tôi, anh luôn là một tấm gương sáng để noi theo.

TP Hồ Chí Minh, tháng 4-2025

* Tác giả xin chân thành cảm ơn bác Trần Thị Tuyết Mai cùng gia đình đã cung cấp một số hình ảnh và tư liệu cho bài viết.

Bỳ Văn Tứ